ปพฺพชฺชากถาวณฺณนา

[25] เยน สมเยน ภควา ปญฺจวคฺคิเย ปญฺจมิยํ อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปตฺวา สตฺตมิยํ นาฬกตฺเถรสฺส นาฬกปฏิปทํ อาจิกฺขิตฺวา ภทฺทปทปุณฺณมายํ ยสสฺส อินฺทฺริยานํ ปริปกฺกภาวํ ญตฺวา ตํ อุทิกฺขนฺโต พาราณสิยํ วิหาสิ, เตน สมเยน ยโส นามาติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺส กิร อุปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย ตสฺส กุลสฺส กิตฺติสทฺทสงฺขาโต, ปริชนสงฺขาโต วา ยโส วิเสสโต ปวฑฺฒติฯ เตน ตสฺส มาตาปิตโร เอวํ นามมกํสุฯ ‘‘สุขุมาโล’’ติอาทิ กิมตฺถํ อายสฺมตา อุปาลิตฺเถเรน วุตฺตนฺติ? ปจฺฉิมชนสฺส เนกฺขมฺเม สมุสฺสาหนชนนตฺถํฯ เอวํ อุตฺตมโภคสมปฺปิตานมฺปิ อุตฺตเมสุ โภเคสุ อปฺปมตฺตเกนาปิ อสุภนิมิตฺเตน วิตชฺเชตฺวา กาลากาลํ อคเณตฺวา วิเวกาภิรติยา มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ ติณํ วิย ปหาย เคหโต นิกฺขมนา อโหสิ, กสฺส ปนญฺญสฺส น สิยาติ อธิปฺปาโยฯ สมงฺคีภูตสฺสาติ เตหิ เอกตฺตํ อุปคตสฺส, อวิวิตฺตสฺสาติ อตฺโถฯ นิทฺทา โอกฺกมีติ มนาเปสุปิ วิสเยสุ ปวตฺติํ นิวาเรตฺวา ตสฺส จิตฺตํ อติกฺกมิตฺวา อภิภวิตฺวา อตฺตโน วสํ อุปเนสีติ อตฺโถฯ สพฺพรตฺติโย จาติ ตโยปิ ยาเมฯ เตน ปริชนสฺส วิการทสฺสเน การณํ ทสฺเสติฯ รตฺติ-สทฺโท ปเนตฺถ กาเล สูริยาภาเว, ยาเม จ ปวตฺตตีติ วิญฺเญยฺโยฯ ยาเมวิธ วิญฺเญยฺโย ติจีวรวิปฺปวาเส จฯ กจฺเฉติ กจฺฉปสฺเสฯ กณฺเฐติ กณฺฐสฺส เหฏฺฐาฯ มุทิงฺคสฺส หิ อุปริ กณฺฐํ ฐเปตฺวา สยนฺติยา กณฺเฐ มุทิงฺคํ อทฺทสาติ อตฺโถฯ อาฬมฺพรนฺติ ปณวํฯ อุภโตมุขสฺส ตนุกา ทีฆาฯ วิตฺถินฺนสมตลสฺส วาทิตสฺส เอตํ อธิวจนํฯ วิปฺปลปนฺติโยติ สุปินทสฺสนาทิวเสน อสมฺพนฺธปลาปํ วิปฺปลปนฺติโยฯ สุสานํ มญฺเญติ สุสานํ วิย อทฺทส สกํ ปริชนนฺติ สมฺพนฺโธฯ อาทีนโวติ อสุภภาโวฯ นิพฺพิทาย จิตฺตํ สณฺฐาตีติ วิมุจฺจิตุกามตาสงฺขาตาย อุกฺกณฺฐาย จิตฺตํ นมีติ อตฺโถฯ อุทานํ อุทาเนสีติ ‘‘อิโต ปฏฺฐาย อิมาหิ อิตฺถีหิ สห นาหํ ภวิสฺสามี’’ติ อตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรสิฯ ทฺเว กิร อาการา ตสฺส ปมาทสุตฺตปริชนทสฺสเน ปากฏา ชาตา กิเลสานํ พลวภาโว, อสุภาการสฺส อติโอฬาริกภาโว จฯ เอวํ สติ โอฬาริกตเร จ อสุภากาเร กิเลสวเสนายํ สพฺโพปิ โลโก เอตฺถ ปีฬิโต มุจฺฉิโตฯ อโห กิเลสา พลวตราติ หิ ปสฺสโต ปสฺสโต ตสฺส ทฺเวปิ เต อาการา ปากฏา ชาตา, เยเนวมโวจาติฯ

‘‘สุวณฺณปาทุกาโย อาโรหิตฺวา’’ติ เอเตนสฺส นิสฺสงฺคตาย วิสฺสฏฺฐคมนํ ทีเปติฯ โส หิ พลวสํเวคาภิตุนฺนหทยตฺตา ปริชนสฺส ปโพเธ สติปิ อตฺตโน คมนนิวารณสมตฺถภาวํ อสหมาโน อตฺตานํ ตกฺเกนฺโต วิสฺสฏฺโฐ อคมาสิฯ อมนุสฺสาติ เทวตาฯ ตา หิ มนุสฺเสหิ สุคติปฏิเวธญาณสณฺฐานาทิคุณสามญฺเญน ‘‘อมนุสฺสา’’ติ วุจฺจนฺติฯ

น หิ อสมานชาติกา ติรจฺฉานาทโย ‘‘อพฺราหฺมณา’’ติ วา ‘‘อวสลา’’ติ วา วุจฺจนฺติ, กินฺตุ ชาติสภาคตาย เอว วสลาทโย ‘‘อพฺราหฺมณา’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ มนุสฺเสหิ เกนจิ อากาเรน สภาคตาย เทวตา ‘‘อมนุสฺสา’’ติ วุตฺตาฯ อญฺญถา มนุสฺสา น โหนฺตีติ ติรจฺฉานคตาปิ ‘‘อมนุสฺสา’’ติ วตฺตพฺพา ภเวยฺยุํฯ

[26] วนคหนํ ทิสฺวา ‘‘สุมุตฺโตหํ นครโต’’ติ ปมุทิตตฺตา ภควโต อวิทูเร อุทาเนสิฯ อิทํ โข ยสาติ ภควา นิพฺพานํ สนฺธายาหฯ ตญฺหิ ตณฺหาทิกิเลเสหิ อนุปทฺทุตํ, อนุปสฏฺฐตญฺจ ทสฺสนมตฺเตนาปิ อสฺสาทชนนโตฯ ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ เยน ตํ นิพฺพานํ อิธ นิสินฺนมตฺโตว ตฺวํ อธิคมิสฺสสีติ อธิปฺปาโยฯ กิราติ อสฺสทฺเธยฺยอพฺยตฺติปริหาเสสุ นิปาโต, อิธ อพฺยตฺติยํฯ สุวณฺณปาทุกาโย โอโรหิตฺวาติ จ สุวณฺณปาทุกาหิ โอตริตฺวาฯ นิสฺสกฺกตฺเถ หิ อิทํ ปจฺจตฺตวจนํฯ ตสฺส นิสินฺนมตฺตสฺเสว อญฺญํ สมฺโมทนียํ กถํ อกตฺวา อนามนฺเตตฺวา อนุปุพฺพิํ กถํ กเถสิฯ สุปริปกฺกินฺทฺริยตฺตา, ปฏิเวธกฺขณานติกฺกมนตฺถํ อนุปทฺทุตานุปสฏฺฐตานํ ปาปกธมฺมเทสนาภิมุขจิตฺตตฺตา, เสฏฺฐิสฺส คหปติโน อจิราคมนทสฺสนโต จฯ กิมตฺถํ ภควา ตสฺส สุฏฺฐุตรํ สํวิคฺคหทยสฺส ภวโต มุจฺจิตุกามสฺส ภวาภวูปายานิสํสกถํ ปฐมเมว กเถสีติ? สพฺพภวาทีนวทสฺสนตฺถํฯ โส หิ มนุสฺสโลกสฺเสว อุปทฺทุตอุปสฏฺฐภาวํ อทฺทส, น สคฺคานนฺติ กทาจิ สคฺคโลกํ สุขโต มญฺเญยฺยฯ ตตฺถ สุขสญฺเญน นิพฺพานาภิมุขํ จิตฺตํ เปเสยฺยาติ สคฺคานมฺปิ อาทีนวํ ทสฺเสตุกามตาย อนุปุพฺพิํ กถํ อารภิฯ เอตฺถ ทานํ, ทานานิสํสํ, สีลานิสํสญฺจ กเถนฺโต ทานสีลกถํ กเถติ นามฯ สคฺควณฺณํ กเถนฺโต สคฺคกถํ กเถติ นามฯ ตตฺถ วตฺถุกามกิเลสกามานํ อนิจฺจตํ, อปสาทตํ, มหาทีนวตญฺจ กเถนฺโต กามานํ อาทีนวํ, โอการํ, สํกิเลสญฺจ ปกาเสติฯ เนกฺขมฺเม ตทภาวโต จ ตํนิสฺสรณโต จ ตพฺพิปรีตํ อานิสํสํ กเถนฺโต เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสติ นามฯ ตตฺถ โอการนฺติ อวการํ ลามกภาวํฯ สํกิเลสนฺติ สํกิลิสฺสนํ พาธนํ อุปตาปนํ วาติ อตฺโถฯ กลฺลจิตฺตํ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อานุภาเวน, ทิฏฺฐิโยควิจิกิจฺฉาโยคานํ ปญฺญินฺทฺริเยน วิหตตฺตาฯ มุทุจิตฺตํ สตินฺทฺริยสมาโยเคน, วิหิํสาสารมฺภาทิกิเลสปเวสํ นิวาเรตฺวา จิตฺตมุทุตาทิกุสลธมฺมปฺปเวสนํ กโรนฺตํ สหชาตํ จิตฺตํ มุทุํ กโรติฯ สมาธินฺทฺริยสฺส อานุภาเวน วินีวรณจิตฺตํฯ ตญฺหิ วิเสสโต นีวรณวิปกฺขภูตนฺติฯ วีริยินฺทฺริยวเสน อุทคฺคจิตฺตํฯ ตญฺหิ ถินมิทฺธสงฺขาตลีนภาววิปกฺขนฺติฯ

สทฺธินฺทฺริยสฺส อานุภาเวน ปสนฺนจิตฺตํ ตสฺส ปสาทลกฺขณตฺตาฯ สามุกฺกํสิกาติ เอตํ วิสยวเสน เทสนํ อุปาลิตฺเถโร ปกาเสติฯ สจฺจานิ หิ สามุกฺกํสิกเทสนาย วิสยานิฯ อญฺญถา ทุกฺขาทีนิ สามุกฺกํสิกา ธมฺมเทสนาติ อาปชฺชติ ตสฺส วิภาวเน สจฺจานํ นิทฺทิฏฺฐตฺตาฯ

[27] จตุทฺทิสาติ จตูสุ ทิสาสุฯ อภิสงฺขเรสีติ อภิสงฺขริฯ กิมตฺถนฺติ เจ? อุภินฺนํ ปฏิลภิตพฺพวิเสสนฺตรายนิเสธนตฺถํฯ ยทิ โส ปุตฺตํ ปสฺเสยฺย, ปุตฺตสฺสปิ ธมฺมจกฺขุปฏิลาโภ อรหตฺตุปฺปตฺติ, เสฏฺฐิสฺสปิ ธมฺมจกฺขุปฏิลาโภ น สิยาฯ ทิฏฺฐสจฺโจปิ ‘‘เทหิ เต มาตุยา ชีวิต’’นฺติ วทนฺโต กิมญฺญํ น กเรยฺยฯ ยโสปิ ตํ วจนํ สุตฺวา อรหาปิ สมาโน สยํ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา ภควนฺตํ อุลฺโลเกนฺโต กิมญฺญาย สณฺฐเหยฺยฯ

[28] อุโภหิปิ ปตฺตพฺพวิเสสโกฏิยา ปตฺตตฺตา ภควา ปุน ตํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภสิฯ ปุพฺเพ อคาริกภูโตติ ตสฺส โสตาปนฺนกาลํ สนฺธายาหฯ โสตาปนฺโน หิ อคารมชฺเฌ วสนารหตฺตา อคาริยภูโต นาม โหติ อปพฺพชิโตฯ สมฺปติ ปพฺพชิโต สมาโน อคารมชฺฌวสนสฺส อภพฺพตฺตา ‘‘อคาริโก’’ติ น วุจฺจติ, ตสฺมา เอวมาหฯ ยสฺส ทิฏฺโฐติ สมฺพนฺโธ, เยน ทิฏฺโฐติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘เสยฺยถาปิ ปุพฺเพ อคาริกภูโต’’ติ วจเนน ลทฺธนยตฺตา ปจฺฉา คหปติ คิหิเวสธาริเมว ยสํ สนฺธายาห ‘‘ยเสน กุลปุตฺเตน ปจฺฉาสมเณนา’’ติฯ ตตฺถ จร พฺรหฺมจริยนฺติ อาภิสมาจาริกสีลํ พฺรหฺมจริยํ จร ปริปูเรหิ ตาว, ยาว สมฺมาทุกฺขสฺสนฺตกิริยา, ยาว จุติจิตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ลิงฺคพฺรหฺมจริยํ สนฺธายาติ โปราณา, ตญฺจ ยุตฺตํฯ ลิงฺคมตฺตญฺหิ สนฺธาย โส อายสฺมา ‘‘ลเภยฺยาหํ, ภนฺเต, ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปท’’นฺติ อาหฯ

กิมตฺถํ ภควา ยสสฺส มาตุ, ปชาปติยา จ ภตฺตกิจฺจํ อกตฺวาว ธมฺมํ เทเสสีติ? ยสสฺส ปพฺพชฺชาย โสกสลฺลสมปฺปิตตฺตา ทานญฺจ โสมนสฺสิกจิตฺเตน น ทเทยฺยุํ, สตฺถริ จ โทมนสฺสปฺปตฺตา หุตฺวา มคฺคปฏิเวธมฺปิ น ลเภยฺยุนฺติ ภควา ปฐมํ ตาว ตา วิคตโสกสลฺลหทยาโย กตฺวา ปุน ภตฺตกิจฺจํ อกาสิฯ

[30] เสฏฺฐานุเสฏฺฐีนนฺติ อนุกฺกมเสฏฺฐีนนฺติ โปราณาฯ

‘‘เสฏฺฐิโน จานุเสฏฺฐิโน จ ยานิ กุลานิ, ตานิ เสฏฺฐานุเสฏฺฐานิ กุลานิ, เตสํ เสฏฺฐานุเสฏฺฐีนํ กุลาน’’นฺติ ลิขิตํฯ ธมฺมวินโยติ สาสนพฺรหฺมจริยํ ปาวจนนฺติ อิธ อตฺถโต เอกํฯ อถ วา ธมฺเมน วินโย, น ทณฺฑสตฺเถหีติ ธมฺมวินโย, ธมฺมาย วินโย, น หิํสตฺถนฺติ วา ธมฺมโต วินโย, นาธมฺมโตติ วา ธมฺโม วินโย, นาธมฺโมติ วา ธมฺมานํ วินโย, น อญฺเญสนฺติ วา ธมฺมกายตฺตา, ธมฺมสามิตฺตา วา ธมฺโม ภควา, ตสฺส ธมฺมสฺส วินโย, น ตกฺกิกานนฺติ วา ธมฺมวินโยฯ สมานาธิกรณวเสน วา ธมฺมวินโย นีลุปฺปลํ วิย, ธมฺโม จ วินโย จาติ ธมฺมวินโย ผลาผลํ วิย นปุํสกมิติ ปุลฺลิงฺคาปเทสโต อสฺส ลิงฺคภาโว สิทฺโธ, ยสฺส วา ธมฺโม วินโย, โส ธมฺมวินโย เสตปโฏ ปุริโส วิย, ธมฺเมน ยุตฺโต วา วินโย ธมฺมวินโย อสฺสรโถ วิยาติ เอวมาทินา นเยน โยชนา เวทิตพฺพาฯ

[34] ‘‘ขณฺฑสีมํ เนตฺวา’’ติ ภณฺฑุกมฺมาโรจนปฏิหรณตฺถํ วุตฺตํฯ เตน ‘‘สภิกฺขุเก วิหาเร อญฺญมฺปิ เอตสฺส เกเส ฉินฺทา’’ติ วตฺตุํ น วฏฺฏตีติฯ ปพฺพาเชตฺวาติ อิมสฺส อธิปฺปายปกาสนตฺถํ ‘‘กาสายานิ อจฺฉาเทตฺวา เอหี’’ติ วุตฺตํฯ อุปชฺฌาโย เจ เกสมสฺสุโอโรปนาทีนิ อกตฺวา ปพฺพชตฺถํ สรณานิ เทติ, น รุหติ ปพฺพชฺชาฯ กมฺมวาจํ สาเวตฺวา อุปสมฺปาเทติ, รุหติ อุปสมฺปทาฯ อปฺปตฺตจีวรานํ อุปสมฺปทาสิทฺธิทสฺสนโต, กมฺมวิปตฺติยา อภาวโต เจตํ ยุชฺชเตวาติ เอเกฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘สลิงฺคสฺเสว ปพฺพชฺชา, วิลิงฺคสฺสาปิ เจตรา;

อเปตปุพฺพเวสสฺส, ตํ ทฺวยํ อิติ จาปเร’’ติฯ

ภิกฺขุนา หิ สหตฺเถน วา อาณตฺติยา วา ทินฺนเมว กาสาวํ วฏฺฏติ, อทินฺนํ น วฏฺฏตีติ ปน สนฺเตสฺเวว กาสาเวสุ, นาสนฺเตสุ อสมฺภวโตติ เตสํ อธิปฺปาโยฯ เอวญฺจ ปน, ภิกฺขเว, ปพฺพาเชตพฺโพ อุปสมฺปาเทตพฺโพฯ ปฐมํ…เป.…อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อิเมหิ ตีหิ สรณคมเนหิ ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปทนฺติ เอตฺถ อิมินา อนุกฺกเมน ทินฺเนหิ ตีหิ สรณคมเนหิ ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปทํ อนุชานามิ เกวเลหีติ อธิปฺปายทสฺสนโต –

อาทินฺนปุพฺพลิงฺคสฺส, นคฺคสฺสาปิ ทฺวยํ ภเว;

เนตรสฺสาติ โน ขนฺติ, สพฺพปาฐานุโลมโตติฯ –

อาจริโย ฯ อาจริเยน อทินฺนํ น วฏฺฏตีติ เอตฺถ ‘‘ปพฺพชฺชา น รุหตีติ วทนฺตี’’ติ ลิขิตํฯ โปราณคณฺฐิปเทปิ ตเถว ลิขิตํฯ อุราทีนิ ฐานานิ นามฯ สํวุตาทีนิ กรณานิ นามฯ ‘‘อนุนาสิกนฺตํ กตฺวา เอกสมฺพนฺธํ กตฺวา ทานกาเล อนฺตรา อฏฺฐตฺวา วตฺตพฺพํฯ วิจฺฉินฺทิตฺวา ทาเนปิ ยถาวุตฺตฏฺฐาเน เอว วิจฺเฉโท, อญฺญตฺร น วฏฺฏตี’’ติ ลิขิตํฯ อนุนาสิกนฺเต ทิยฺยมาเน ขลิตฺวา ‘‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ มกาเรน มิสฺสีภูเต เขตฺเต โอติณฺณตฺตา วฏฺฏตีติ อุปติสฺสตฺเถโรฯ มิสฺสํ กตฺวา วตฺตุํ วฏฺฏติ, วจนกาเล ปน อนุนาสิกฏฺฐาเน วิจฺเฉทํ อกตฺวา วตฺตพฺพนฺติ ธมฺมสิริตฺเถโรฯ ‘‘เอวํ กมฺมวาจายมฺปี’’ติ วุตฺตํฯ อุภโตสุทฺธิยาว วฏฺฏตีติ เอตฺถ มหาเถโร ปติตทนฺตาทิการณตาย อจตุรสฺสํ กตฺวา วทติ, พฺยตฺตสามเณโร สมีเป ฐิโต ปพฺพชฺชาเปกฺขํ พฺยตฺตํ วทาเปติฯ มหาเถเรน อวุตฺตํ วทาเปตีติ น วฏฺฏติฯ กมฺมวาจาย อิตโร ภิกฺขุ เจ วทติ, วฏฺฏตีติฯ สงฺโฆ หิ กมฺมํ กโรติ, น ปุคฺคโลติฯ น นานาสีมปวตฺตกมฺมวาจาสามญฺญนเยน ปฏิกฺขิปิตพฺพตฺตาฯ อถ เถเรน จตุรสฺสํ วุตฺตํ ปพฺพชฺชาเปกฺขํ วตฺตุํ อสกฺโกนฺตํ สามเณโร สยํ วตฺวา วทาเปติ, อุภโตสุทฺธิ เอว โหติ เถเรน วุตฺตสฺเสว วุตฺตตฺตาฯ พุทฺธํ สรณํ คจฺฉนฺโต อสาธารเณ พุทฺธคุเณ, ธมฺมํ สรณํ คจฺฉนฺโต นิพฺพานํ, สงฺฆํ สรณํ คจฺฉนฺโต เสกฺขธมฺมํ, อเสกฺขธมฺมญฺจ สรณํ คจฺฉตีติ อคฺคหิตคฺคหณวเสน โยชนา กาตพฺพาฯ อญฺญถา สรณตฺตยสงฺกรโทโสฯ สพฺพมสฺส กปฺปิยากปฺปิยนฺติ ทสสิกฺขาปทวินิมุตฺตํ ปรามาสาปรามาสาทิฯ ‘‘อาภิสมาจาริเกสุ วิเนตพฺโพ’’ติ วจนโต เสขิยอุปชฺฌายวตฺตาทิอาภิสมาจาริกสีลมเนน ปูเรตพฺพํฯ ตตฺถ จาริตฺตสฺส อกรเณ วาริตฺตสฺส กรเณ ทณฺฑกมฺมารโห โหตีติ ทีเปติฯ

ปพฺพชฺชากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุติยมารกถาวณฺณนา

[35] ‘‘เตน เหตุนา’’ติ วจนโต ปาฬิยํ ‘‘โยนิโสมนสิการาสมฺมปฺปธานา’’ติ เหตฺวตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ทุติยมารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ